Cùng với Thiên chúa giáo và Phật giáo, Hồi giáo là một trong ba tôn giáo lớn nhất trên thế giới, có hơn một tỷ tín đồ. Khoảng 30 quốc gia trên thế giới trải dài từ Đông Nam Á sang Trung Đông và Bắc Phi…được coi là quốc gia Hồi giáo. Hệ thống pháp luật Hồi giáo (Islam) có mối quan hệ mật thiết với đạo Hồi, ở đâu không có đạo Hồi thì ở đó không có pháp luật Hồi giáo.
1. Khái quát về đạo Hồi và hệ thống pháp luật Hồi giáo
Cùng với Thiên chúa giáo và Phật giáo, Hồi giáo là một trong ba tôn giáo lớn nhất trên thế giới, có hơn một tỷ tín đồ. Khoảng 30 quốc gia trên thế giới [1] được coi là quốc gia Hồi giáo. Hệ thống pháp luật Hồi giáo (Islam) có mối quan hệ mật thiết với đạo Hồi, ở đâu không có đạo Hồi thì ở đó không có pháp luật Hồi giáo.
.jpg)
Thuật ngữ "Hồi giáo" (Islam, Musulman) có nghĩa là "sự khuất phục", sự "hiến dâng". Người Hồi giáo phục tùng ý chí của đấng Allah, người duy nhất có quyền phán xử điều đúng, sai. Đạo Hồi chính là những lời răn dạy của đấng Allah mà Mohammed đã tìm ra và truyền lại cho người đời. Đó là tập hợp những giáo lý về đạo đức cũng như những quy tắc của cuộc sống mà con người phải theo.
Đạo Hồi và hệ thống pháp luật Hồi giáo hình thành từ thế kỷ thứ VII, khi nhà tiên tri Mohammed, một thương gia thành phố Mécca, bắt đầu truyền đi bức thông điệp từ đấng Allah. Mohammed và những người đồng hành đã rời Mecca năm 622 sau Công nguyên, và quay trở lại 8 năm sau đó để trị vì vùng này, lập nên một đế chế tôn giáo. Ngày Mohammed rời Mecca được gọi là ngày hijra, ngày bắt đầu lịch Hồi giáo mà phần lớn các nước Trung Đông sử dụng. Trong khi châu Âu còn đang chìm đắm trong đêm trường Trung cổ thì nền văn hoá Hồi giáo đã phát triển mạnh mẽ. Các nhà toán học, triết học, các nhà văn Hồi giáo đã có những đóng góp to lớn vào sự phát triển của nền văn hoá nhân loại.
Theo Th. Van Baaren, trong khoảng thời gian từ thế kỷ IX đến XIV, ảnh hưởng của nền văn minh Hồi giáo với thế giới lớn hơn bất kỳ một đế quốc nào khác trong lịch sử bấy giờ. Lãnh thổ Hồi giáo mở rộng ra rất nhanh chóng, chủ yếu bằng con đường xâm chiếm, chinh phục. Tuy vậy, trong những thế kỷ sau đó, việc phát triển của đạo Hồi chủ yếu là qua con đường buôn bán và truyền giáo của các giáo sĩ đạo Hồi. Kết quả của sự phát triển đạo Hồi là người dân của nhiều dân tộc khác nhau, nói nhiều ngôn ngữ khác nhau đã hoà trộn vào nhau. Tiếng Arập trở thành ngôn ngữ chung trong buôn bán và giao tiếp, ở nhiều vùng Trung Đông dân chúng bị Arập hoá, ngôn ngữ và văn hoá của họ trở thành của Arập. Đạo Hồi và luật Hồi giáo đã tồn tại hơn 1.300 năm và phát triển ảnh hưởng của mình từ bán đảo ảrập đến châu Phi, châu Á.
Ngày nay, các nước từ Philippines, Indonesia, Malaisia đến các nước thuộc Liên Xô cũ như Azerbaijan, Uzbekistan, Kirgistan, Kazakstan, vẫn còn theo truyền thống văn hoá và chịu ảnh hưởng của pháp luật Hồi giáo. Pháp luật Hồi giáo vẫn chi phối, điều chỉnh các quan hệ xã hội ở phần lớn các nước ảrập.
Đạo Hồi có 5 trụ cột cơ bản:
* Shahadan - tuyên xưng đức tin. Mỗi tín đồ Hồi giáo phải tuyên thệ: không có thánh nào khác ngoài đấng Allah và Mohammed là nhà tiên tri và là sứ giả của ngài.
* Salat - sự cầu nguyện. Các tín đồ Hồi giáo phải cầu nguyện 5 lần trong một ngày: lúc sáng sớm khi bình minh hé rạng và phải trước khi mặt trời đã lên hẳn trên đường chân trời; buổi trưa lúc mặt trời đứng bóng; buổi chiều lúc mặt trời nghiêng 45 độ so với mặt đất; lúc mặt trời lặn và buổi tối trước khi đi ngủ.
* Zakat - bố thí cho người nghèo. Người theo đạo Hồi phải thực hiện một nghĩa vụ mà tự mình, nhà tiên tri Mohammed là người nêu tấm gương sáng, đó là bớt đi một phần tài sản của mình để giúp đỡ người nghèo. Con số thông thường là 2,5% thu hoạch hàng năm, hay 10% lợi tức từ mùa màng hoặc kinh doanh của họ. Những người giàu có được khuyến khích làm từ thiện nhiều hơn. Những ai làm từ thiện nhiều hơn số lượng quy định được coi là là một Sadagah - người thiện tâm.
* Sawm - nhịn ăn, uống trong tháng ăn chay Ramadan. Mỗi ngày trong tháng ăn chay Ramadan, tất cả các tín đồ Hồi giáo, chỉ trừ trẻ em, phụ nữ có thai và những người ốm, đều phải nhịn ăn từ lúc rạng sáng cho đến khi mặt trời lặn. Trong tháng ăn chay, người Hồi giáo không những nhịn ăn mà còn phải nhịn uống, dù đó là nước khoáng, nước suối, nước lọc tinh khiết hay đơn giản chỉ là nước đun sôi để nguội. Tháng ăn chay cũng đồng thời là tháng trai giới, các tín đồ Hồi giáo trong thời gian từ khi mặt trời mọc đến khi mặt trời lặn không được động phòng.
* Hajj - hành hương đến Mecca. Mecca, thành phố thiêng liêng bất tử ở Arập Xê -út, quê hương của Mohammed, là thánh địa của người Hồi giáo. Người Hồi giáo muốn đắc đạo thì ít nhất trong đời phải đến được thành phố Mecca - nơi có ngôi đền thờ thượng đế Kaaba, trong đó có hòn đá thiêng để cầu nguyện và được hôn hoặc sờ tay vào đó một lần. Đức tin của người Hồi giáo về Mecca và về cuộc hành hương Hajj gắn liền với vai trò của thành phố này trước kỷ nguyên Hồi giáo, khi đó đã là một trung tâm thần thánh, một địa điểm tôn nghiêm và là nơi thờ phụng của các tôn giáo đa thần. Theo đức tin Hồi giáo thì Mecca chính là trung tâm của thế giới, là nơi khởi đầu của sự sáng thế. Abraham, vị tiên tri đầu tiên của tôn giáo độc thần đích thực đã được Chúa trời triệu gọi để đi từ Palestine đến chính cái thung lũng này, nơi mà ngày nay gọi là Mecca. Và ông cùng con trai Ishmail đã xây dựng ở đây một ngôi đền thờ thượng đế theo hình một khối lập phương, đó chính là đền Kaaba.
Bên cạnh các trụ cột cơ bản của đạo Hồi, người Hồi giáo có một số tập quán riêng rất đáng chú ý.
* Họ tên của người theo đạo Hồi (thường là ở các nước Arập) thường có tên bố và tên ông nội. Ví dụ: Ali bin Ahmed bin Saled al-Fulani có thể dịch là anh Ali, con trai ông Saled, cháu nội ông Saled, mang dòng họ Fulani hoặc Nura bint Ahmed Bin Saled al -Fulani có thể dịch là cô Nura, con gái ông Ahmed, cháu nội ông Saled mang dòng họ Fulani.
* Người theo đạo Hồi không ăn thịt lợn. Kinh Coran cấm người theo đạo Hồi ăn thịt lợn. Có nhiều cách giải thích khác nhau, tuy nhiên người Hồi giáo thường giải thích quy định này một cách khá đơn giản và dể hiểu. Khi người ta chết, thể xác tan biến vào lòng đất còn linh hồn sẽ được lên thiên đường hoặc xuống địa ngục. Đấng Allah chỉ cho phép những người có linh hồn trong sạch lên thiên đường. Do lợn là động vật tạp ăn, ăn tất cả những gì người ta đổ vào máng, vì vậy lợn không thể có dòng máu trong sạch như những động vật ăn cỏ. ăn thịt lợn, người Hồi giáo cho rằng, linh hồn con người có thể bị nhiễm bẩn nên không thể lên thiên đường được.
* Người phụ nữ che mạng hoặc quàng khăn qua đầu. Trong thời kỳ phong kiến, người phụ nữ Hồi giáo có một địa vị thấp kém và bị phân biệt đối xử so với nam giới. Người phụ nữ ra đường phải đeo mạng che mặt vì một quan niệm rất phổ biến trong thế giới Hồi giáo lúc bấy giờ là người phụ nữ chỉ được phép tiếp xúc với những người thân trong gia đình và không được phép để những người lạ thấy mặt mình. Trong thời kỳ hiện đại, trừ một số nước Hồi giáo cực đoan, còn hầu hết các nước Hồi giáo đã cho phép phụ nữ ra đường không đeo mạng che mặt. Thay vào đó, họ thường quàng một chiếc khăn qua đầu ngay cả những ngày thời tiết nóng nực. Một số ít nước Hồi giáo như Thổ Nhĩ Kỳ, người phụ nữ thành thị đã hoàn toàn thoát khỏi phong tục che mạng, họ cũng không quàng khăn qua đầu; ăn mặc thì theo phong cách hiện đại.
* Chế độ đa thê. Theo tục lệ Hồi giáo, người đàn ông có thể lấy bốn vợ với điều kiện phải cư xử với các bà vợ bình đẳng như nhau. Trong thời kỳ phong kiến, người đàn ông có nhiều vợ thường được xã hội tôn trọng do quan niệm cho rằng, đó là những người đàn ông khoẻ mạnh và giàu có. Ngày nay, tư duy này đã được thay đổi ở nhiều quốc gia Hồi giáo, bởi chế độ hôn nhân một vợ, một chồng ngày càng được phổ biến trong xã hội.
* Cắt bao quy đầu cho các bé trai. Một tục lệ khá phổ biến của người Hồi giáo là cắt bao quy đầu cho các bé trai từ hai đến năm tuổi. Cắt bao quy đầu là giáo luật đối với các nam tín đồ Hồi giáo và sự kiện này được ăn mừng như một ngày lễ. Như lễ đầy tháng ở Việt Nam, gia đình của bé trai thường làm tiệc thết đãi họ hàng và bạn hữu.
* Phong tục tang lễ. Phong tục tang lễ của người Hồi giáo khá đặc biệt so với các tôn giáo khác. Người chết phải được chôn trong vòng 24 tiếng đồng hồ kể từ khi chết, nhưng không được chôn vào ban đêm. Người Hồi giáo tin rằng sau khi chết, con người sẽ được về với đấng Allah. Sau khi thi thể được tắm rửa, người chết được quấn trong một tấm vải để hở mặt cho người thân đến viếng. Người chết được mai táng trong tấm vải lượm đó mà không cần bất cứ một quan tài nào, vì như vậy, theo quan niệm của người Hồi giáo, thi thể chóng tan vào lòng đất và người chết sẽ sớm được lên thiên đường. Huyệt mộ phải được đào sâu sao cho khi đấng Allah gọi và người chết ngồi dậy thì đầu không cao hơn mặt đất. Chân người chết phải hướng về thánh địa Mecca ở Arập Xê -út để khi được gọi, người chết nhằm hướng đó mà đi. ở nhiều nơi, người chết được chôn nằm nghiêng về bên phải, mặt quay về hướng Mecca.
Luật Hồi giáo được xây dựng trên cơ sở các nguyên tắc cơ bản, các trụ cột của đạo Hồi và các phong tục tập quán của người Hồi giáo. Khác với các hệ thống pháp luật chúng ta đã nghiên cứu, nó không phải là một ngành khoa học độc lập, nó chỉ là một mặt, một khía cạnh của đạo Hồi. Đây là hệ thống pháp luật pha trộn giữa quy phạm tôn giáo, đạo đức và pháp luật.
Tư tưởng pháp luật Hồi giáo khác hẳn với tư tưởng pháp luật phương Tây. Trong khi phần lớn các nước phương Tây coi pháp luật là sự thể hiện ý chí của nhân dân thông qua cơ quan lập pháp của mình thì pháp luật Hồi giáo lại coi nó là ý chí của đấng Allah qua sự phát hiện tuyệt vời của nhà tiên tri Mohammed - sứ giả trung thành của đấng Allah.
2. Các nguồn luật của hệ thống pháp luật Hồi giáo
a) Kinh Coran - là một cuốn thánh kinh bao gồm 6.237 câu thơ chia thành 30 quyển, 114 chương. Các chương dài ngắn rất khác nhau, chương dài nhất có 286 tiết, chương ngắn nhất chỉ có 3 tiết. Trình tự các chương không phân loại theo nội dung, cũng không theo tuần tự thời gian. Nhìn chung, các chương đầu dài hơn các chương sau, những chương ban hành ở Mecca gọi là chương Mecca (chiếm khoảng 2/3 toàn bộ kinh thánh), các chương ban hành ở Madina gọi là chương Madina (chiếm khoảng 1/3 kinh thánh). Chỉ có khoảng 200 câu thơ (khoảng hơn 3%) của cuốn thánh kinh đó đó có liên quan đến pháp luật, trong đó có các nguyên tắc pháp luật; các quy định điều chỉnh các quan hệ dân sự và hôn nhân gia đình; các quan hệ hình sự; các quan hệ tố tụng; các quan hệ thương mại, tài chính và quan hệ quốc tế.
b) Sunna - Các phong tục tập quán mang tính truyền thống
Có thể so sánh coi Coran như là kinh cựu ước và Sunna là kinh tân ước.
c) Ijam - Sự thoả thuận, nhất trí của người có thẩm quyền.
d) Quiyas - Suy đoán tương tự pháp luật.
Trong 4 nguồn luật nói trên thì Coran và Sunna là nguồn luật chính còn Ijam và Quiyas là nguồn phụ.
3. Các đặc điểm cơ bản của pháp luật Hồi giáo
Theo kinh Coran (người Musulman còn gọi là Chariat) hành vi của con người được chia làm 5 loại:
a. Hành vi bắt buộc phải làm (obligatoire), như nghĩa vụ chăm sóc con cái, nghĩa vụ đóng thuế…
b. Hành vi nên làm (recommandés), ví dụ thăm một người bạn bị ốm, giúp người nghèo khó v.v..
c. Hành vi làm cũng được, không làm cũng được (Indiffrerentes). Đây là các hành vi không đáng kể, không cần phải lưu ý như tham dự các trò vui, tiêu khiển có tính lành mạnh.
d. Hành vi đáng chê trách (blamables), như sai giờ hẹn, chậm trễ, nói lời không tế nhị, thiếu lễ phép, đi đứng không đúng tác phong.
e. Hành vi cấm (interdites): giết người, cướp của, lừa đảo, trộm cắp…
Đây được coi là nguyên tắc cơ bản để đánh giá hành vi của con người về phương diện pháp luật cũng như đạo đức.
3.1. Luật hình sự.
Khái niệm tội phạm trong luật Hồi giáo nếu xét về phương diện hình phạt bao gồm 2 loại:
- Tội phạm có thể trả bằng tiền.
- Tội phạm phải trả bằng thân thể hoặc cuộc sống của mình.
Theo mức độ nặng nhẹ của tội phạm, kinh thánh Coran xác định 3 loại tội phạm:
a. Hudud: Tội phạm chống lại Chúa, bao gồm 7 tội: ngoại tình (kể cả thông dâm), vu cáo, uống rượu (nơi công cộng cũng như ở nhà riêng), tội trộm, cướp đường, phản đạo, vi phạm kinh thánh.
- Trong bảy tội phạm nói trên thì ba tội phạm đầu bao gồm: ngoại tình, vu cáo và uống rượu sẽ bị đánh bằng roi.
- Tội trộm và cướp đường bị phạt đóng đinh vào thánh giá hoặc cắt tay, chân.
- Tội phản đạo, vi phạm kinh thánh sẽ bị hình phạt chặt đầu.
b. Quesas: là các tội phạm đòi hỏi sự trả thù của người bị hại hoặc gia đình người bị hại. Đó là các loại tội phạm: giết người (cố ý hoặc vô ý); gây thương tích (cố ý hoặc vô ý); cưỡng dâm.
Khác với các hệ thống pháp luật khác, thông thường coi tội phạm giết người là tội phạm nặng nhất, trong pháp luật Hồi giáo, các tội phạm chống lại Chúa là tội phạm nặng nhất, còn tội phạm giết người và gây thương tích được coi là các tội phạm chống lại cá nhân chứ không phải chống lại Chúa, nên được coi là ít nghiêm trọng hơn Hudud. Nếu các tội trộm cắp, cướp của bị hình phạt chặt tay, chân; người vợ ngoại tình bị xử tử hình, thì hình phạt ở đây được quan niệm là phải trả bằng thân thể hoặc cuộc sống của mình, vì vậy không thể chuộc bằng tiền. Nhưng nếu phạm tội giết người thì tuỳ theo tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ mà xử tử hình hoặc chuộc tiền, tài sản. Theo luật Hồi giáo, giết một người đàn ông có thể chuộc bằng 100 con lạc đà, giết một người đàn bà có thể chuộc bằng 50 con lạc đà. Ngay cả thời hiện đại, ở Arập Xê -út (cho đến năm 1988) để được chuộc tội, người phạm tội phải trả 32.000 USD cho mạng một người đàn ông Hồi giáo, 16.000 USD cho mạng một người đàn bà Hồi giáo và một người đàn ông không phải là dân Hồi giáo; 8.000USD cho mạng một người đàn bà không phải là người Hồi giáo.
c. Các tội Taazir: bao gồm các tội như ăn thịt lợn, đưa ra lời khai man trá, hối lộ, làm gián điệp, nói năng tục tĩu, mặc quần áo khiêu dâm, vi phạm luật lệ giao thông… Việc truy tố và trừng phạt các tội Taazir thuộc quyền tự quyết của toà án và các vị chức sắc trong tôn giáo. Hình phạt có thể là tù, phạt tiền và thường là nhẹ hơn các tội Hudud và Quesas.
3.2. Luật dân sự.
Hệ thống luật nghĩa vụ rất phát triển. Nghĩa vụ xuất phát từ hợp đồng chia làm 2 loại. Sự phân biệt hai loại này được xác định trên cơ sở có hay không sự chuyển giao tài sản (là đối tượng hợp đồng).
a) Nhóm thứ nhất liên quan đến việc có chuyển giao tài sản là đối tượng của giao dịch dân sự:
- Hợp đồng trao đổi.
- Hợp đồng cho vay.
- Hợp đồng mua bán.
b) Nhóm thứ hai là nhóm không cần chuyển giao tài sản.
- Hợp đồng vận chuyển hàng hoá.
- Hợp đồng uỷ thác…
Kinh Coran đòi hỏi các bên tham gia hợp đồng lập thành văn bản và phải có ít nhất hai người đàn ông, hay một người đàn ông và hai người đàn bà làm chứng (Kinh Coran câu 2.282). Về thừa kế, người làm di chúc chỉ có quyền định đoạt 1/3 tài sản của mình. Người thừa kế chỉ hưởng quyền chứ không thừa kế nghĩa vụ. Tài sản phân chia đều cho những người được thừa kế không phân biệt hàng thừa kế thứ nhất, thứ hai như con hay cháu, đều hưởng như nhau.
3.3. Luật hôn nhân và gia đình
- Luật Hồi giáo tạo cho người đàn ông có uy thế tuyệt đối trong gia đình. Cho đến ngày nay, Coran vẫn cho phép người đàn ông có
4 vợ và không hạn chế nàng hầu. Trong hôn nhân không cần thiết sự đồng ý của người phụ nữ. Người phụ nữ trước khi lấy chồng không được phép gặp gỡ, nói chuyện với những người đàn ông khác, ra đường phụ nữ phải đeo mạng che mặt (nhiều quốc gia Hồi giáo đã bỏ quy định này). Cũng theo Coran, người phụ nữ phải giữ trinh tiết trước khi lấy chồng. Sau đêm tân hôn người vợ mới cưới có thể bị đuổi khỏi nhà chồng, nếu người chồng mới cưới phát hiện cô dâu đã không còn trinh tiết. ở nhiều nước Hồi giáo sử dụng nhiều tập quán pháp trong hôn nhân. Ví dụ, con gái lấy chồng phải có của hồi môn của cha mẹ mang đến cho gia đình chồng. Vì lý do này mà nhiều gia đình nghèo, con gái không thể lấy được chồng. ở một số quốc gia Hồi giáo còn tồn tại tập quán "cướp dâu" và được thừa nhận như một tập quán pháp luật. Theo tập quán pháp này, nếu người con trai muốn cưới một cô gái làm vợ nhưng bị cha mẹ cô gái đó khước từ (với nhiều lý do khác nhau) thì người con trai đó có thể "cướp dâu". Nếu người con trai giữ được cô gái đó qua đêm tại nhà mình và có người làm chứng thì hôm sau, anh ta có quyền đến nhà bố mẹ cô dâu để xin cưới. Và trong trường hợp này bố mẹ cô dâu không thể khước từ. Trên thực tế, cô gái có thể thỏa thuận ngầm với người con trai để cho việc "cướp dâu" đó có thể tiến hành trót lọt.
Cũng như ở nhiều nước theo các tôn giáo khác, các nước Hồi giáo thường cho rằng hôn nhân phải môn đăng hộ đối, nghĩa là gia đình cô dâu, chú rể phải tương xứng nhau về mặt địa vị và tài sản. Nếu không tìm được người môn đăng hộ đối, ở một số nước Hồi giáo người ta cho phép con cô, con cậu có thể kết hôn với nhau để giữ tài sản cho dòng họ (mẹ của chú rể là chị (hoặc em) của bố cô dâu hoặc ngược lại).
3.4. Luật tố tụng (hình sự và dân sự)
Các toà án ở các nước theo đạo Hồi là các toà án Hồi giáo truyền thống giải quyết các vụ án hình sự cũng như dân sự. Các thẩm phán trong các toà án Chariat gọi là Quadis được trải qua một khoá đào tạo tôn giáo cũng như pháp luật. Thủ tục tố tụng được quy định trong kinh Coran. Trước toà, đương sự phải có hai người đàn ông hoặc một người đàn ông và hai người đàn bà làm chứng. Nếu chỉ có một người làm chứng thì đương sự có thể thề trước đấng Allah. Lời thề trước đấng Allah được coi là bằng chứng trung thực.
3.5. Luật Nhà nước
Cho đến ngày nay, một số quốc gia theo đạo Hồi như Arập Xê -út vẫn còn tồn tại chế độ quân chủ chuyên chế. Một số quốc gia Hồi giáo trong bộ máy nhà nước chỉ có hai nhánh: hành pháp và tư pháp, không có Nghị viện lập pháp. ở những nước này, quan niệm chỉ có đấng Allah mới có quyền làm ra luật để quy định cách ứng xử của dân chúng trong xã hội. Nhà vua là người duy nhất nắm trong tay quyền lực chính trị và là lãnh tụ tôn giáo tối cao của vương quốc. ở Arập Xê -út không có đảng chính trị và lập pháp được thực hiện bởi các sắc lệnh do vua ban hành. Vua bổ nhiệm các thẩm phán, các quan chức cao cấp trong chính phủ, các thống đốc và các sĩ quan cao cấp trong quân đội (từ đại tá trở lên). Nhà vua là người có quyền xét xử (tư pháp) cao nhất, là người có quyền ân xá.
Mặc dù không có văn bản pháp luật nào hạn chế quyền lực của nhà vua, nhưng quyền lực của nhà vua cũng bị hạn chế bởi các quy định của kinh Coran. Kinh Coran đòi hỏi khi nhà vua trị vì phải tham khảo ý kiến nhân dân và cần phải được sự ủng hộ của các học giả tôn giáo. Nhà vua Arập Xê -út có một Hội đồng tư vấn và Hội đồng Hồi giáo tối cao bao gồm các nhà lãnh đạo thế tục và tôn giáo để giúp đỡ và cố vấn cho nhà vua. Ngoài ra, ông còn có một Hội đồng Bộ trưởng để xây dựng và quản lý việc thực hiện các chính sách của Chính phủ.
Một số quốc gia Hồi giáo như I-ran có chính thể Cộng hoà Hồi giáo. Chính thể Cộng hoà Hồi giáo của I-ran khá đặc thù so với các mô hình chính thể phổ biến trên thế giới. Tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước I-ran được thiết lập theo Hiến pháp 1979 (sửa đổi 1989), một bản Hiến pháp được thông qua bằng trưng cầu dân ý. Quyền lực tối cao về chính trị và tôn giáo thuộc về Lãnh tụ tôn giáo của quốc gia. Lãnh tụ được Hội đồng chuyên viên bầu ra và giữ cương vị suốt đời. Lãnh tụ tôn giáo có quyền cách chức Tổng thống sau khi cơ quan lập pháp hoặc Toà án tối cao đề nghị. Lãnh tụ tôn giáo cũng chịu trách nhiệm hoạch định các chính sách quốc gia trong mọi lĩnh vực. Hội đồng chuyên viên gồm 83 đại biểu được nhân dân bầu ra với nhiệm kỳ 8 năm. Hội đồng này có quyền lực rộng rãi, ngoài việc bầu và bãi miễn lãnh tụ tôn giáo, còn có quyền xây dựng dự án sửa đổi Hiến pháp để đưa ra trưng cầu dân ý. Cơ quan lập pháp gọi là Majlis (Hội đồng tư vấn Hồi giáo) gồm 290 thành viên được bầu bằng phổ thông đầu phiếu với nhiệm kỳ 4 năm. Hội đồng tư vấn Hồi giáo không thể bị giải thể trong bất kỳ hoàn cảnh nào hoặc bất cứ quyền lực nào. Hội đồng thông qua các đạo luật, giám sát các cơ quan nhà nước, buộc tội và cách chức các bộ trưởng. Hội đồng tiến hành buộc tội Tổng thống khi có 1/3 thành viên đề nghị và có thể cách chức Tổng thống khi có 2/3 số phiếu tán thành. Tổng thống do dân bầu trực tiếp, có nhiệm kỳ bốn năm và được phép tái cử một lần. Với Hiến pháp sửa đổi 1989, Tổng thống vừa đứng đầu nhà nước vừa đứng đầu Chính phủ, chủ toạ các phiên họp của Hội đồng bộ trưởng. Tổng thống là Chủ tịch Hội đồng an ninh quốc gia tối cao (thành viên bao gồm 2 thành viên đại diện cho Lãnh tụ tôn giáo, Chánh án toà án tối cao, Chủ tịch Quốc hội (Hội đồng tư vấn Hồi giáo), Tổng tham mưu trưởng và Bộ trưởng các bộ: Nội vụ, Ngoại giao, Thông tin, Kế hoạch và ngân sách).
4. Sự cải cách của pháp luật Hồi giáo trong thế giới hiện đại
Do ảnh hưởng của tư tưởng dân chủ tư sản và tư tưởng của các hệ thống pháp luật khác từ thế kỷ XIX đến nay, đặc biệt là trong giai đoạn hội nhập quốc tế và toàn cầu hoá, ngày nay nhiều quốc gia Hồi giáo đã đổi mới hệ thống pháp luật của mình. Trong các nước Hồi giáo xuất hiện ba xu hướng phát triển:
- Phương Tây hoá pháp luật, tiếp nhận các chế định pháp luật tiên tiến của phương Tây như chế độ hôn nhân một vợ, một chồng và thiết lập chế độ bình đẳng giới; xây dựng bộ máy nhà nước theo nguyên tắc phân quyền, tổ chức hệ thống toà án phi tôn giáo, tư tưởng pháp luật thoát khỏi tư tưởng tôn giáo.
- Pháp điển hoá pháp luật, xây dựng nhiều bộ luật: hình sự, dân sự, thương mại, tố tụng hình sự và dân sự theo mô hình của các nước phương Tây kết hợp với việc phát huy các truyền thống văn hoá của dân tộc.
- Loại bỏ dần các quy định cổ hủ, lạc hậu nhằm tạo điều kiện cho việc thực hiện quyền bình đẳng nam nữ, bảo vệ các quyền công dân và quyền con người, xây dựng nhà nước pháp quyền.
Các nước Hồi giáo ngày nay có thể chia thành 3 nhóm:
- Nhóm chịu ảnh hưởng sâu sắc nhất của pháp luật Hồi giáo như Arập Xê -út (Saudi Arabia), Iran, Syria, Jordan, Oman, Quatar, Bahrein, Yemen, Koweit, Các tiểu vương quốc Arập, Pakistan, Afghanistan, Bangladesh, Morocco, Mauritania, Libya, Sudan… Pháp luật của các nước này thừa nhận tính tối cao của luật Hồi giáo. Luật pháp được xây dựng trên cơ sở kinh Coran và không được trái với kinh Coran.
- Nhóm thứ hai là nhóm các nước chỉ dùng luật Hồi giáo để điều chỉnh một số lĩnh vực nhất định của đời sống xã hội (vấn đề nhân thân, hoạt động của các tổ chức tôn giáo, có thể cả vấn đề đất đai, thừa kế…). Những nước thuộc nhóm này có thể chịu ảnh hưởng của hệ thống pháp luật lục địa châu Âu (Civil law) như Indonesia, Iraq hoặc chịu ảnh hưởng của hệ thống pháp luật Anh - Mỹ (Common law) như Malaisia, Brunei, Myanmar.
- Nhóm thứ ba là nhóm các nước đã từng là các nước xã hội chủ nghĩa ở vùng Trung Á thuộc Liên Xô cũ như Azerbaijan, Kazakhstan, Kyrgystan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tajikistan. Các nước này trước thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội, pháp luật Hồi giáo cũng có ảnh hưởng khá sâu sắc. Tuy nhiên, sau khi gia nhập Liên bang cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô Viết, pháp luật Hồi giáo không được khuyến khích phát triển và nhà nước Xô viết không thừa nhận kinh Coran là một nguồn của pháp luật. Người phụ nữ Hồi giáo được giải phóng và có đầy đủ các quyền bình đẳng như nam giới. Hệ thống toà án Hồi giáo không còn tồn tại. Sau khi Liên Xô sụp đổ, các nước thuộc nhóm này đã tiếp nhận hệ thống pháp luật lục địa châu Âu và gia nhập dòng họ pháp luật lục địa châu Âu, do đó, tuy Hồi giáo vẫn tồn tại như một tôn giáo nhưng ảnh hưởng của nó với hệ thống pháp luật quốc gia không có.
PGS, TS. Thái Vĩnh Thắng
Nguồn: NCLP.ORG