(Conglydaiviet) - Hoa Kỳ là quốc gia giàu có, hùng mạnh nhất thế giới trong nhiều thập kỷ qua và bây giờ vẫn vậy. Là một đất nước rất phức tạp về luật pháp và cơ cấu tổ chức chính quyền nhưng rất hiệu quả trong quản trị quốc gia với vị trí số một về tăng trưởng kinh tế, giáo dục, khoa học và công nghệ khiến thế giới phải say mê. Nhắc đến Hoa Kỳ, người ta nghĩ ngay đến một đất nước có rất nhiều chính quyền….
Thực thể liên bang mà Hiến pháp tạo ra là một đặc trưng hết sức nổi bật của hệ thống chính quyền Mỹ. Nhưng bản thân hệ thống này trên thực tế cũng là một cấu trúc được lắp ghép từ hàng nghìn đơn vị nhỏ hơn - những khối lắp ghép cùng nhau tạo nên một tổng thể. Hoa Kỳ có 50 chính quyền bang cộng với chính quyền của quận Columbia, và dưới nữa vẫn còn các đơn vị nhỏ hơn điều hành các hạt, thành phố, thị trấn và các làng xã.
Có thể hiểu đầy đủ về hệ thống đơn vị chính quyền nhiều cấp này xét về phương diện sự tiến hóa của Hợp chúng quốc Hoa Kỳ. Hệ thống liên bang, như được thấy, là bước tiến mới nhất của một quá trình tiến hóa. Trước khi Hiến pháp ra đời, có chính quyền của các thuộc địa riêng rẽ (sau này trở thành các bang) và trước khi có chính quyền thuộc địa thì có chính quyền các hạt và các đơn vị nhỏ hơn.
Một trong những nhiệm vụ đầu tiên mà những người Anh định cư đã hoàn thành là tạo ra các đơn vị chính quyền cho các khu định cư nhỏ mà họ thiết lập trên bờ Đại Tây Dương. Ngay trước khi những tín đồ Thanh giáo Anh đổ bộ lên bờ biển vào năm 1620, họ đã soạn thảo Hiệp ước Mayflower, văn bản Hiến pháp đầu tiên của nước Mỹ. Và khi quốc gia mới được đẩy dần về phía tây, mỗi khu định cư mới trên đường biên giới lại lập ra một chính quyền riêng để giải quyết các vấn đề của mình.
Những người soạn thảo Hiến pháp Hợp chúng quốc đã không đả động tới hệ thống chính quyền đa cấp này. Trong khi vẫn coi cơ cấu quốc gia là quan trọng nhất, họ đã thừa nhận một cách khôn ngoan sự cần thiết phải có một loạt cấp chính quyền có quan hệ trực tiếp hơn với dân chúng và thích ứng một cách nhạy bén hơn với các nhu cầu của họ. Do vậy, các chức năng nhất định, như quốc phòng, quản lý tiền tệ và các quan hệ đối ngoại, chỉ có thể được kiểm soát bởi một chính phủ mạnh, tập trung hóa. Nhưng những vấn đề khác, như hệ thống vệ sinh, giáo dục và giao thông vận tải địa phương, chủ yếu thuộc phạm vi quyền xử lý của địa phương.
Chính quyền bang
Trước khi giành được độc lập, các thuộc địa bị Hoàng gia Anh cai trị một cách riêng rẽ. Trong những năm đầu tiên của nền cộng hòa, trước khi Hiến pháp được thông qua, mỗi bang gần như là một đơn vị tự trị. Các đại biểu dự Hội nghị Lập hiến đã tìm kiếm một liên minh liên bang mạnh mẽ hơn và có sức sống hơn, tuy nhiên họ cũng có nguyện vọng bảo vệ các quyền của bang.
Nói chung, những vấn đề hoàn toàn nằm trong khuôn khổ đường biên giới bang là mối quan tâm riêng của mỗi chính quyền bang. Những vấn đề ấy gồm có hệ thống thông tin liên lạc nội bang; các quy chế liên quan đến quyền sở hữu, công nghiệp, kinh doanh và các ngành công ích; luật hình sự của bang; và các điều kiện lao động trong bang. Trong bối cảnh đó, chính phủ liên bang đòi hỏi chính quyền các bang phải mang hình thức dân chủ, và chính phủ liên bang không chấp nhận bất kỳ luật lệ nào mâu thuẫn hoặc vi phạm Hiến pháp liên bang hay các luật và các hiệp ước của Hợp chúng quốc.
Tất nhiên có nhiều lĩnh vực còn chồng chéo giữa phạm vi quyền lực pháp lý của bang và liên bang. Đặc biệt trong những năm gần đây, chính phủ liên bang đã đảm nhận trách nhiệm ngày càng lớn trong các vấn đề như y tế, giáo dục, phúc lợi, giao thông vận tải, xây dựng nhà ở và phát triển đô thị. Tuy nhiên ở những nơi Chính phủ liên bang thực thi những trách nhiệm như vậy trong các bang, các chương trình thường được thông qua dựa trên cơ sở hợp tác giữa hai cấp chính quyền, chứ không phải là một sự áp đặt từ trên xuống.
Cũng giống như chính quyền quốc gia, chính quyền bang có ba ngành: hành pháp, lập pháp và tư pháp; chúng gần như tương đương về chức năng và phạm vi với các ngành đồng nhiệm cấp quốc gia. Quan chức hành pháp cao nhất của bang là thống đốc, do dân chúng bầu chọn, thường với nhiệm kỳ bốn năm (mặc dù ở một vài bang nhiệm kỳ là hai năm). Trừ Nebraska là bang có một cơ quan lập pháp đơn, còn tất cả các bang đều có cơ quan lập pháp gồm hai viện, viện cao hơn thường được gọi là Thượng viện, và viện thấp hơn thường được gọi là Hạ viện, Viện Đại biểu hay Đại hội đồng bang. Trong hầu hết các bang, thượng nghị sĩ có nhiệm kỳ bốn năm và hạ nghị sĩ có nhiệm kỳ hai năm.
Hiến pháp của các bang có sự khác nhau ở một số chi tiết nhưng nhìn chung đều theo một khuôn mẫu giống như khuôn mẫu của Hiến pháp liên bang, gồm một tuyên bố về các quyền của nhân dân và một phương án tổ chức chính quyền. Về những vấn đề như hoạt động của các doanh nghiệp, ngân hàng, các ngành công ích và các tổ chức từ thiện, Hiến pháp bang thường chi tiết hơn và rõ ràng hơn Hiến pháp liên bang. Tuy nhiên, hiến pháp mỗi bang đều quy định rằng quyền tối cao là thuộc về nhân dân, và thiết lập các tiêu chuẩn, nguyên tắc nhất định làm nền tảng của chính quyền.
Chính quyền thành phố
Đã có một thời ở Hoa Kỳ chủ yếu là nông thôn. Ngày nay, Hợp chúng quốc là một quốc gia đô thị hóa cao độ, với khoảng 80% dân số hiện sống ở các thị trấn, các thành phố lớn hay các vùng ngoại ô. Những con số thống kê này cho thấy chính quyền các thành phố là vô cùng quan trọng trong khuôn mẫu tổng thể của chính quyền Mỹ. Ở một mức độ lớn hơn so với cấp liên bang hay cấp bang, thành phố phục vụ trực tiếp các nhu cầu của dân chúng, cung cấp tất cả mọi thứ dịch vụ công, từ cảnh sát, phòng cháy chữa cháy tới các quy tắc vệ sinh, các quy định về y tế, giáo dục, giao thông vận tải công cộng và xây dựng nhà cửa.
Công việc điều hành các thành phố lớn ở Mỹ vô cùng phức tạp. Chỉ nói riêng về mặt dân số, thành phố New York có số dân lớn hơn 41 trong 50 bang. Người ta thường nói rằng sau chức vụ tổng thống, vị trí lãnh đạo khó khăn nhất đất nước là vị trí Thị trưởng thành phố New York.
Chính quyền thành phố được bang trao cho các đặc quyền, và bản hiến chương của thành phố thể hiện chi tiết các mục tiêu và quyền hạn của chính quyền thành phố. Nhưng trên nhiều khía cạnh, các thành phố có chức năng độc lập với bang. Tuy nhiên, đối với hầu hết các thành phố lớn, sự hợp tác với các tổ chức của bang và liên bang là rất quan trọng để đáp ứng được nhu cầu của cư dân.
Các loại hình chính quyền thành phố trên toàn quốc khác nhau rất nhiều. Tuy nhiên, hầu như tất cả các chính quyền đều có một loại hội đồng trung tâm nào đó do cử tri lựa chọn bầu ra, và một quan chức điều hành được sự hỗ trợ của những người đứng đầu các sở (ban, ngành) để giải quyết các vấn đề của thành phố.
Có ba dạng tổng quát của chính quyền thành phố: thị trưởng - hội đồng, ủy ban và nhà quản lý thành phố. Đây là những hình thái thuần tuý; nhiều thành phố đã phát triển một mô hình kết hợp hai hay ba hình thái đó.
Thị trưởng - Hội đồng: Đây là hình thái lâu đời nhất của chính quyền thành phố tại Hợp chúng quốc, và cho tới đầu thế kỷ XX, nó được hầu hết các thành phố ở Mỹ áp dụng. Cơ cấu của nó tương tự cơ cấu của chính quyền bang và quốc gia, với một Thị trưởng đắc cử là người đứng đầu ngành hành pháp, và một Hội đồng được bầu ra, đại diện cho các vùng lân cận, hình thành nên ngành lập pháp. Thị trưởng bổ nhiệm những người đứng đầu các sở của thành phố và các quan chức khác, đôi khi với sự phê chuẩn của hội đồng. Thị trưởng có quyền phủ quyết các sắc lệnh của thành phố và thường xuyên chịu trách nhiệm chuẩn bị ngân sách của thành phố. Hội đồng thành phố phê chuẩn các sắc lệnh, các luật lệ của thành phố, ấn định thuế suất trên tài sản và phân chia ngân sách giữa các ngành khác nhau của thành phố.
Uỷ ban: Hình thái này kết hợp hai chức năng lập pháp và hành pháp trong một nhóm quan chức, thường là ba người hay nhiều hơn, được bầu ra trên phạm vi toàn thành phố. Mỗi ủy viên của ủy ban này giám sát hoạt động của một hay nhiều sở của thành phố. Một người được chỉ định là người đứng đầu của tổ chức này và thường được gọi là thị trưởng, mặc dù quyền lực của thị trưởng chỉ tương đương quyền của các ủy viên đồng nhiệm khác trong ủy ban.
Nhà quản lý thành phố: Nhà quản lý thành phố là một sự đáp ứng đối với tình trạng ngày càng phức tạp của các vấn đề đô thị đòi hỏi có sự tinh thông về quản lý mà thường không có được ở các quan chức được bầu chọn. Giải pháp cho vấn đề đó là ủy thác hầu hết quyền hành pháp, bao gồm việc cưỡng chế thực thi pháp luật và việc cung cấp các dịch vụ, cho một nhà quản lý thành phố có tính chuyên nghiệp, có kinh nghiệm và được đào tạo cẩn thận.
Phương án nhà quản lý thành phố đã ngày càng được nhiều thành phố chấp nhận. Theo phương án này, một hội đồng nhỏ được bầu ra để soạn thảo các sắc lệnh cũng như hệ chính sách của thành phố, nhưng hội đồng này sẽ thuê một nhà quản lý hành chính được trả lương, còn gọi là nhà quản lý thành phố, để thực thi các quyết định của hội đồng. Nhà quản lý lập ra ngân sách thành phố và giám sát hầu hết các sở. Thông thường, nhiệm kỳ quản lý không được quy định; nhà quản lý sẽ còn làm việc chừng nào hội đồng vẫn hài lòng với công việc của ông hay bà ta.
Chính quyền hạt
Hạt là đơn vị hành chính dưới bang, thường bao gồm hai thị trấn hoặc nhiều hơn và một số làng xã, nhưng không nhất thiết là như vậy. Thành phố New York quá lớn nên được chia thành năm khu hành chính riêng biệt, mỗi khu thực sự là một hạt: Bronx, Manhattan, Brooklyn, Queens và Staten Island. Mặt khác, hạt Arlington, Virginia, nằm ở bờ bên kia sông Potomac nhìn từ thủ đô Washington, D.C., là khu vực vừa đô thị vừa ngoại ô, được điều hành bởi một cơ quan hành chính hạt thống nhất.
Ở hầu hết các hạt của Hợp chúng quốc thường có một thị trấn hay một thành phố được quy định là trung tâm của hạt, nơi đóng trụ sở của các cơ quan chính quyền và là địa điểm hội họp của hội đồng các ủy viên ủy ban và các giám sát viên. Ở các hạt nhỏ, hội đồng này do toàn hạt lựa chọn; ở các hạt lớn, các giám sát viên đại diện cho các quận hay các thị trấn riêng biệt. Hội đồng sẽ đánh thuế, vay mượn và phân bổ ngân sách, ấn định mức lương cho các nhân viên của hạt, giám sát các cuộc bầu cử, xây dựng và bảo trì đường cao tốc và cầu, quản lý các chương trình phúc lợi cấp quốc gia, bang và hạt.
Chính quyền thị trấn và làng xã
Hàng ngàn khu vực thực thi quyền lực pháp lý ở đô thị quá nhỏ nên không đủ tiêu chuẩn để trở thành chính quyền thành phố. Những đơn vị này được trao quyền với tư cách là các thị trấn và làng xã, và giải quyết những nhu cầu mang tính địa phương hạn hẹp, như lát đường và chiếu sáng đường phố; đảm bảo cung cấp nước; cung cấp lực lượng cảnh sát và phương tiện phòng cháy chữa cháy; thiết lập các quy chế y tế địa phương; bố trí các bãi chứa rác và các chất phế thải khác, hệ thống cống rãnh; thu thuế địa phương để hỗ trợ các hoạt động của chính quyền; hợp tác với bang và hạt trong việc trực tiếp quản lý hệ thống trường học địa phương.
Chính quyền thường được giao phó cho một ban hay hội đồng dân cử, có thể được gọi với nhiều tên khác nhau: hội đồng thị trấn hay làng xã, hội đồng những người được lựa chọn, hội đồng giám sát viên, hội đồng các ủy viên ủy ban. Hội đồng có thể có chủ tịch hay người đứng đầu có chức năng như một quan chức điều hành chính, hoặc có thể là một thị trưởng dân cử. Những người làm việc cho chính quyền có thể bao gồm các thư ký, thủ quỹ, cảnh sát, các nhân viên cứu hỏa, nhân viên phúc lợi và y tế.
Một khía cạnh độc đáo của chính quyền địa phương, thường thấy ở hầu hết vùng New England của Hợp chúng quốc, là "cuộc họp thị trấn". Mỗi năm một lần - đôi khi nhiều hơn nếu cần thiết - các cử tri có đăng ký của thị trấn lại họp phiên mở rộng để bầu các quan chức, thảo luận các vấn đề địa phương và thông qua các luật lệ hoạt động của chính quyền.
Với tư cách một cơ quan, các cuộc họp này quyết định việc xây dựng và sửa chữa đường sá, xây dựng các cao ốc và những phương tiện công cộng, quyết định thuế suất và ngân sách thị trấn. Cuộc họp thị trấn, đã tồn tại qua hơn hai thế kỷ này, thường được dẫn ra như hình thái thuần túy nhất của nền dân chủ trực tiếp, trong đó quyền lực chính quyền không được ủy thác, mà được thực thi trực tiếp và thường xuyên bởi tất cả mọi người dân.
Các chính quyền địa phương khác
Chính quyền liên bang, bang và địa phương được đề cập ở đây tuyệt nhiên không bao gồm toàn bộ các đơn vị chính quyền Mỹ. Cục Điều tra dân số (thuộc Bộ Thương mại) đã xác nhận có không dưới 84.955 đơn vị chính quyền địa phương trên toàn Hợp chúng quốc, gồm các hạt, thị trấn, tiểu thị trấn, các khu hành chính - giáo dục, và các đặc khu.
Người dân Mỹ đã dựa vào chính quyền của họ để thực hiện nhiều loại nhiệm vụ khác nhau mà trong những ngày đầu của nền cộng hòa dân chúng đã phải tự làm cho bản thân. Dưới thời thuộc địa, có rất ít cảnh sát và nhân viên cứu hỏa, ngay cả ở những thành phố lớn; chính quyền không cung cấp dịch vụ chiếu sáng đường phố cũng như làm sạch đường phố. Ở một mức độ lớn, người dân tự bảo vệ tài sản của mình và đáp ứng các nhu cầu của gia đình mình.
Ngày nay, việc đáp ứng những nhu cầu đó được coi là trách nhiệm của cả cộng đồng, thực hiện thông qua chính quyền. Ngay cả trong các thị trấn nhỏ, các chức năng của lực lượng cảnh sát, cứu hỏa, các phòng phúc lợi và y tế đều do chính quyền thực hiện. Do vậy, đó cũng là hàng loạt vấn đề thực thi pháp luật khiến cho người ta lúng túng.
Nguồn: Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Hà Nội